بررسی قاعده احسان در برخی از مواد قانون مدنی
چکیده
هدف از این پژوهش بررسی نقش احسان در مسئولیت مدنی و تشریح برخی نکات مرتبط
با مسئولیت مدنی محسن است . این تحقیق از نظر هدف از نوع تحقیقات کاربردی و
از نظر ماهیت و روش، از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی بوده . داده ها از
طریق روش کتابخانه ای گردآوری و برای انجام این پژوهش ، اطلاعات مورد نیاز
از طریق مطالعه در کتابهای مختلف فقهی و حقوقی و مقالات و سایت های علمی
استفاده شده است. در این مقاله برخی از مواد قانون مدنی مرتبط با احسان
مطرح و بررسی شد . یکی از مسقطات ضمان قهری احسان می باشد. بدین معنا که
هرگاه کسی به انگیزه خدمت و احسان به دیگران موجب ورود ضرربه آنها شود، عمل
او تعهد آور نیست. بنابراین ، چون انجام عمل نیک برای دیگران گاهی با
اضرار عمدی و اضطراری یا غیر عمدی با آن توام است ؛ قاعده احسان وضع شده تا
راه های توجیه ترک عمل بسته و احسان کننده ضامن اضرار به فرد نباشد .
نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد احسان علاوه براینکه می تواند به سود فرد
محسن اسقاط ضمان کند، به نفع او اثبات ضمان نیز مینماید. بدین معنا که فرد
محسن می تواند با استناد به قاعده احسان خساراتی را که در نتیجه عمل
محسنانه اش به او وارد شده است، مطالبه نماید.
کلید واژه : احسان ، قاعده احسان ،مسئولیت ، مسئولیت مدنی
مقدمه
قاعده احسان یکی از قواعد فقهی قرآنی است که معنای آن سلب مسئولیت از مکلف
نسبت به کاری است که به قصد احسان به دیگری انجام دهد و در واقع نیز احسان
باشد . برای نمونه اگر ولی یا قیم صغیر به قصد خدمت به وی تصرفی را در
اموالش انجام دهد، مانند این که کالای تجاری وی را به جهت انتفاع و سود
بیشتر با کشتی حمل نماید و کالای تجاری در دریا غرق و از میان برود یا در
خشکی به سرقت رود، ولی یا قیم صغیر، نسبت به کالایی که از میان رفته ،
ضمانتی ندارد، زیرا قصد وی احسان بوده و کوشیده تا شرایط حمل و نقل کالا را
نیز به گونه متعارف با حفظ امانت انجام دهد. همچنین اگر فردی جانوری را به
جهت حفظ از سرما و یا درنده به درون اصطبل خود وارد نماید و از روی اتفاق
آن حیوان به سبب ریزش سقف تلف شود، شخص ضامن نیست، چرا که وی قصد احسان
داشته و رخدادی موجب تلف شدن جانور شده که احتمال آن بسیار ضعیف بوده است.(
موسوی بجنوردی،1372، (11/4 پرسش های تحقیق در این مقاله، که محقق به دنبال
پاسخ به آنا می باشد. -1 احسان چه تاثیری بر مسئولیت مدنی دارد ؟ -2 در چه
مواردی و تحت چه شرایطی احسان موجب سقوط مسئولیت مدنی می شود ؟
مبحث اول : تاثیر احسان بر مسئولیت مدنی ناشی از اتلاف
گفتار اول : سقوط مسئولیت ناشی از تلف اموال
ماده 328 قانون مدنی مقرر می دارد : »هر کس مال غیر را تلف کند ضامن آن است
و باید مثل یا قیمت آن را بدهد؛ اعم از این که از روی عمد تلف کرده باشد
یا بدون عمد و اعم از این که عین باشد یا منفعت و اگر آن را ناقص یا معیوب
کند ضامن نقص قیمت آن مال است.3« ماده 328 قانون مدنی که بر گرفته از فقه
اسلامی است صراحت دارد کسی که باعث اتلاف مالی شود ضامن آن است و با توجه
به صراحت این ماده و حکومت آن در جامعه، اشعار آن به این که هر کس بدون عمد
هم موجب تلف مال دیگری شود ضامن است و باید از عهده خسارت برآید با فقه
اسلامی تناسب ندارد.
در ظاهر چنین به نظر می رسد که این ماده معارض قاعده احسان است که محسن را
ضامن نمی داند، منتهی آنچه مسلم است تعارض بین ماده 328 قانون مدنی و قاعده
احسان نیست و منظور از متلف در این ماده شخصی غیر از محسن است، چون هیچ
اشاره ای به قصد و نیت شخصی تلف کننده نشده است و مطمئناً هر جا شخصی از
روی صدفه و بی توجهی و بدون داشتن قصد و نیت خیر مالی را تلف کند، عنوان
محسن بر او صدق نمی کند.( کارگر، 1388، (85
گفتاردوم : سقوط مسئولیت در مورد صدمات جسمی و مالی
-1احسان در ماده 330 قانون مدنی : ماده 330 قانون مدنی مقرر می دارد: »هر
کس حیوان متعلق به غیر را بدون اذن صاحب آن بکشد، باید تفاوت قیمت زنده و
کشته آن را بدهد، و لیکن اگر برای دفاع از نفس بکشد یا ناقص کند ، ضامن
نیست4.«
در این ماده از قانون مدنی هیچ اشاره ای به نفس دیگری نشده است و منظور از
دفاع از نفس، دفاع از نفس خ ود است، در صورتی که قاعده احسان در جایی معنا
پیدا می کند که قصد و نیت شخص نیکی کردن به دیگری می باشد نه خودش، اگر چه
عده ای عدم ضمان کشنده حیوان را از جهت قصد احسان او می دانند و اینطور
توجیه کرده اند که چون کشنده حیوان می خواسته نفس ناطقه ای را از مرگ نجات
دهد و به این نیت اقدام به هلاکت حیوان کرده است شخص را محسن و فاقد ضمان
می دانند ولی آنچه مسلم است دفاع مشروع ربطی به قاعده احسان ندارد، بلکه از
باب تقدیم اهم بر مهم است و نیز به این دلیل که دفاع از نفس، عرفاً و
عقلاً و شرعاً حق هر انسانی محسوب می شود از این باب که حفظ نفس واجب است.
طبق تبصره ای که ذیل ماده سابق 61 قانون مجازات اسلامی ( ماده ( 1392/2/1
156 آمده است ، در صورتی بر شخص عنوان محسن صدق می کند که برای خدمت و نیکی
به دیگران اقدام کند. آنچه از ماده 330 قانون مدنی، ماده 358 و 361 قانون
مجازات اسلامی سابق 524) قانون جدید ) و ماده 15 مسئولیت مدنی استنباط می
شود این است که صرف این که ضمان از شخص برداشته شود نمی توان او را محسن
دانست. یعنی تمام کسانی که ضمان از آن ها برداشته می شود ، عنوان محسن بر
آنها صدق نمی کند، چه بسا طبق همین مواد قانونی که ذکر شد افراد برای حفظ
نفس خود اقدام می کنند و قانون آن ها را تبرئه نماید و هیچ مسئولیتی بر
عهده آنها نیست و محسن هم محسوب نمی شوند. در مقابل تمامی کسانی که عنوان
محسن بر آنها صدق می کند فاقد ضمان بوده و عمل آن ها قابل تحسین است، چون
آن ها با قصد و نیت خدمت به دیگری اقدام کرده و خود هیچ منفعتی کسب نکرده
اند و هدف آن ها صرفاً نیکی به دیگران بوده است.( کارگر، 86،(1388به نظر می
رسد اگر موضوع را چنین مطرح کنیم به فهم مطلب کمک بیشتری می نماید.
ـ همه محسنین فاقد ضمان هستند.
ـ هر شخص فاقد ضمان محسن نیست.
پس نتیجه می گیریم همه کسانی که فاقد ضمان می باشند عنوان محسن بر آن ها صدق نمی کند.
-2 احسان در مسئولیت مدنی پزشک: 5 برای
اینکه ببینیم پزشک در چه صورت دارای مسئولیت است نخست باید با ماهیت
مسئولیت پزشکان در نظام حقوقی ایران آشنا شویم.
ماده اول قانون مسئولیت مدنی مقرر می دارد: »هرکس بدون مجوز قانونی، عمداً
یا در نتیجه بی احتیاطی به جان یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی و
یا به هر حق دیگری که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه ای وارد
نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبران خسارت ناشی از عمل
خود می باشد.«
بنابراین هدف از مسئولیت مدنی، جبران خسارت زیان دیده است و نیز مسئولیت
مدنی به هر نوع قرار دادی (ضمان ناشی از عقد) و (ضمان قهری ناشی از قانون)
تقسیم می شود.
ضرر اگر ناشی از نقض تعهد میان مسبب ضرر و زیان دیده باشد مسئولیت قرار
دادی به وجود می آید و اگر به دلیل نقض تعهد قانونی که اضرار به غیر را
ممنوع می کند باشد، مسئولیت قهری شکل میگیرد. بنابراین پزشک در صورتی دارای
مسئولیت مدنی خواهد بود که مرتکب جرم مدنی شود و جرم مدنی با توجه به ماده
1 مسئولیت مدنی شامل عملی است که موجب ورود ضرر و زیان و یا خسارت به
دیگری شده و عامل آن ملزم به جبران ضرر و زیان و یا دفع خسارت است.(
شامبیاتی ،(202/1: 1376